Nota edytorska (1)
Wykaz wersji opublikowanych w edycji cyfrowej
1. Anna Świrszczyńska, Śmierć Orfeusza, maszynopis, scenariusz słuchowiska radiowego powstałego w 1938 r. Zbiory Specjalne Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, Archiwum Edmunda i Marii Wiercińskich, inw. 1209-123.
2. Anna Świrszczyńska, Orfeusz, maszynopis, scenariusz teatralny z 1946 r., Zbiory Specjalne Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, Archiwum Edmunda i Marii Wiercińskich, inw. 1209-100-42.
3. Anna Świrszczyńska, Orfeusz, maszynopis, scenariusz słuchowiska radiowego powstałego w 1958 r., Archiwum Akt Polskiego Radia.
Osobno, w kolekcji „Dramat Polski. Reaktywacja” na platformie Nowej Panoramy Literatury Polskiej opublikowano opracowanie krytyczne dramatu , zgodnie z wydaniem: Anna Świrszczyńska, Orfeusz. Dramaty, wybór i wstęp E. Guderian-Czaplińska, oprac. M. Kozyra, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2013.
http://nplp.pl/dramat-reaktywacja/orfeusz/
Spis wszystkich przekazów tekstu Śmierć Orfeusza
Anna Świrszczyńska, Śmierć Orfeusza, maszynopis, scenariusz słuchowiska radiowego powstałego w 1938 r. Zbiory Specjalne Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, Archiwum Edmunda i Marii Wiercińskich, inw. 1209-123.
Anna Świrszczyńska, Śmierć Orfeusza, „Pion” 1938, nr 42, s. 1-2.
Realizacje radiowe:
1938 – Eksperymentalny Teatr Wyobraźni Polskiego Radia, reż. Edmund Wierciński.
1982, 1984 – Polskie Radio, reż. Natala Szydłowska.
Spis wszystkich przekazów tekstu dramatu scenicznego Orfeusz
Anna Świrszczyńska, Orfeusz, „Pióro” 1939, nr 2, s. 192-197.
Anna Świrszczyńska, Orfeusz, kopia maszynopisu powstałego w latach okupacji. Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, sygn. 952 (Archiwum „Wisły”).
Anna Świrszczyńska, Orfeusz, maszynopis, scenariusz teatralny z 1946 r., Zbiory Specjalne Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, Archiwum Edmunda i Marii Wiercińskich, inw. 1209-100-42.
Anna Świrszczyńska, Orfeusz. Sztka w trzech aktach, Wydawnictwo E. Kuthana, Warszawa-Kraków 1947.
Anna Świrszczyńska, Orfeusz. Sztka w trzech aktach, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 1956.
Anna Świrszczyńska, Orfeusz. Sztka w trzech aktach, w: Teatr poetycki, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1984.
Realizacje teatralne (za życia autorki):
1946 – Teatr Ziemi Pomorskiej w Toruniu, reż. Wilam Horzyca.
1946 – Teatr Stary w Krakowie, reż. Edmund Wierciński.
1956 – Teatr Akademicki KUL, reż. Zbigniew Stawecki.
1959 – PWST w Krakowie, reż. Jerzy Kaliszewski.
1959 – Teatr Propozycji w Szczecinie, reż. Lesław Mazurkiewicz.
Realizacje telewizyjne:
1964 – Teatr Telewizji (TV Katowice), reż. Tadeusz Byrski.
1971 – Teatr Telewizji (TV Wrocław), reż. Krystyna Skuszanka.
Spis wszystkich przekazów tekstu dramatu radiowego Orfeusz
Orfeusz, maszynopis, scenariusz słuchowiska radiowego powstałego w 1958 r., Archiwum Akt Polskiego Radia. Scenariusz odtworzony na podstawie taśm.
Realizacje radiowe:
1958, 1979, 1981 – Polskie Radio, reż. Jerzy Rakowiecki.
Koncepcja edycji
Do edycji cyfrowej Orfeusza Anny Świrszczyńskiej zdecydowano się wykorzystać następujące wersje teksu: słuchowisko Śmierć Orfeusza z 1938 roku (maszynopis autorski, przechowywany w Archiwum Muzeum Literatury), egzemplarz reżyserski dramatu Orfeusz z 1946 roku (reż. Edmund Wierciński, maszynopis, Archiwum Muzeum Literatury) oraz słuchowisko Orfeusz z 1958 (Archiwum Polskiego Radia).
Korzystając z możliwości oferowanych przez edycję cyfrową uznano, że właściwości tego medium posłużą doskonale do tego, by na przykładzie tych trzech wybranych wersji pokazać ewolucję motywu Orfeusza opracowywanego przez Świrszczyńską kilkakrotnie na przestrzeni swojej kariery twórczej – ewolucję zarówno formalną (od dramatu radiowego, przez sztukę sceniczną, po powrót do medium słuchowiska), jak i ideową, wpływającą na interpretację każdej z wersji. Dla przykładu równoległe zestawienie swego rodzaju pra-tekstu zatytułowanego Śmierć Orfeusza z 1938 roku zarówno z wersją sceniczną z 1946, jak i powrotem do formy słuchowiska z 1958 ujawnia niuanse i zmiany, które wynikają nie tylko z modyfikacji wprowadzonych z konieczności przełożenia tekstu radiowego na tekst sceniczny, ale też zmiany znaczeniowe, wynikające z wpływu doświadczenia traumy II wojny światowej i związanej z nią koniecznych przewartościowań. W tym sensie edycja cyfrowa Orfeusza złożona z tak wybranych tekstów źródłowych daleka jest od tradycji edycji genetycznych, pozwala natomiast zaobserwować szersze zjawiska związane z ewolucją twórczą, zarysować nowe ścieżki badawcze i lekturowe, a także udostępnić je szerszemu gronu odbiorców.
Opracowanie redakcyjne
W niniejszej edycji zrezygnowano z ingerencji redaktorskich, by – w duchu edycji dokumentalnej – w sposób jak najdokładniejszy odwzorować kształt i formę źródłowych maszynopisów. Zrezygnowano zatem z korekty błędów ortograficznych, interpunkcyjnych i ogólnej modernizacji pisowni, poprawiając jedynie nieliczne literówki. W edycji odwzorowano również ręczne korekty naniesione na maszynopisy, zdecydowano o zamieszczeniu poprawionego brzmienia w tekście głównym, zaś w przypisie umieszczono brzmienie wskazanego fragmentu przed ręczną korektą. W cechach artefaktu starano się każdorazowo określić autorstwo danej poprawki i wskazać, czy jest to korekta naniesiona ręką autorki, reżysera lub osoby trzeciej.
Struktura kolekcji
Dramat Orfeusz został opatrzony takimi samymi warstwami komentarza oraz klasyfikacją didaskaliów jak pozostałe utwory w kolekcji.
Opis opracowania cyfrowego poszczególnych warstw i struktur zamieszczono w osobnej nocie.
Anna Dżabagina
Nota edytorska (2)
W edycji cyfrowej wprowadzono następujące warstwy komentarza
Struktura dramatyczna
Do oznaczania wypowiedzi postaci użytko znacznika “speaker” wraz z unikalnym identyfikatorem przypisanym danej postaci. Dzięki oznaczeniu każda z wypowiedzi danej postaci tym samym identyfikatorem umożliwiono zestawienie wszystkich jej wypowiedzi oraz wyświetlanie różnorodnych statystyk i zestawień dotyczących dystrybucji wypowiedzi (ile dana postać mówi w każdym z aktów, a ile o mówi się o niej). Mechanizm frontu strony wyświetla nazwę postaci i jej wypowiedzi w formie odpowiedniej dla typografii dramatu.
Drugim istotnym elementem struktury oznaczonym w TEI są didaskalia - oczywistym wyborem na oznaczenie didaskaliów wskazanym w TEI Guidelines był znacznik “stage”. Oznaczenie didaskaliów wzbogacono także o ich typologię, oddanych w TEI poprzez odpowiednie atrybuty(„metatext” „movement”, „communication”, „psyche”, „ appearance”, „audio”, „space”, „media”) Dzięki temu możliwe jest dokonywanie zestawień i statystyk typów didaskaliów w dramatach (oprogramowanie daje możliwość wyświetlenia wszystkich didaskaliów z konkretnego dokumentu wraz z typami, a także zestawienia statystyk w poszczególnych dokumentach i wersjach).. Na froncie strony didaskalia wyświetlane zgodnie z konwencją typograficzną kursywą oznaczone są specjalnymi, zaprojektowanymi na potrzeby projektu ikonami na froncie strony i funkcjonalnością pozwalającą wyświetlić typ didaskaliów po najechaniu kursorem na ikonę.
Każda z wypowiedzi i każde didaskalia mają także swój unikalny identyfikator - co umożliwia precyzyjne wskazanie, której wypowiedzi, lub w których didaskaliów dotyczy oznaczona różnica pomiędzy wersjami, co zostanie szczegółowo przedstawione w kolejnym punkcie.
Strukturę dramatyczną oznaczono konsekwentnie, przy świadomości, że dwie z trzech wersji to teksty sporządzone na potrzeby radia i niekiedy dosyć mocno wykorzystujące formę słuchowiska. Zawierają one także liczne wskazówki specyficzne dla tego medium, które oznaczono jako didaskalia znacznikiem “stage” oraz atrybutem “media-radio”.
Warstwa bytów/ jednostek indeksowych (ang. entities)
W tekście oznaczono byty (jednostki indeksowe) w kategoriach takich jak osoby, miejsca, organizacje, utwory i czasopisma, - pozwalają m.in. na zestawienie wszystkich wystąpień danej jednostki w tekstach, dodanie na zapleczu i późniejsze wyświetlenie na frontendzie opisów bytu (zarówno stałych, jak i kontekstowych), prześledzenie szablonów użycia i powiązań linkowych zarówno wewnętrznych, jak zewnętrznych.
W tej edycji przyjęto zasadę, że oznaczanie bytów ma pokazać:
dystrybucję/ częstotliwość mówienia o danej postaci (jako uzupełnienie statystyki wypowiedzi danej postaci) - tym samym gdy odniesienie do danego bytu osobowego pojawia się kilkakrotnie w danej wypowiedzi lub w danych didaskaliach, zazwyczaj zaznaczamy je tylko raz,
Szablony użycia, czyli sposoby w jakie się o danej postaci mówi
Wiele z postaci dramatu (i tym samym bytów) pochodzi z mitologii greckiej. Uznano, że choć co do zasady postaci mitologicznych nie oznaczamy jako fikcyjnych, postaci dramatu są tak bardzo przekształconymi wersjami mitologicznych, że konieczne jest by były one bytami fikcyjnymi i opisano jako np. Orfeusz z utworu Orfeusz, czyli Orfeusz (“Orfeusz”). Przy czym tekstowa nazwa postaci wyświetla się bez tego dopowiedzenia, ale w bazie bytów jest to oddzielna jednostka od jednostki - bytu osobowego dotyczącego mitologicznego Orfeusza.
Te postaci mitologiczne, które nie są postaciami dramatu, a przywoływane są jedynie kontekstowo w wypowiedziach postaci, oznaczone są jako bezpośrednie odniesienia mitologiczne.
3) Porównywanie poszczególnych wersji dramatów i ich strukturyzacja
W Orfeuszu zestawiono trzy wersje tekstu - są one wyświetlane w sąsiadujących kolumnach, z których każdą można przesuwać w górę i w dół.
Specyfiką tego zestawienia jest fakt, że w wersji pierwszej są jedynie pojedyncze zdania wykorzystane w wersjach drugiej i trzeciej - więc porównanie wersji dotyczy głównie wersji drugiej i trzeciej
Oznaczono różnice pomiędzy wersjami - fragmenty dodane, usunięte i zmienione pomiędzy poszczególnymi wersjami. Każda zmiana opisana jest szczegółowo - poprzez typ i precyzyjne odniesienie do powiązanego fragmentu (wypowiedzi, didaskaliów) w innej wersji, tej do której odnosi się ta zmiana.
Na froncie strony każda zmiana oznaczona jest specjalnie zaprojektowaną kolorystyką, a po kliknięciu przez użytkownika na zaznaczony fragment, wyświetli w specjalnym oknie jej opis zaś po kliknięciu na dany link w sąsiedniej kolumnie wyświetli się powiązany fragment (scena), z podświetleniem wypowiedzi/ didaskaliów do których odnosi się dana zmiana.
4) W tekście wersji pierwszej (radiowej) oddano właściwości artefaktu, takie jak miejsca w utworze, które skreślone, dopisane, nadpisane czy zniszczone.
Wszystkie te właściwości mogą być wprowadzone na zapleczu jako oznaczenie TEI konkretnych fragmentów tekstu (skreślonych, dopisanych itp.) a także wyświetlone na froncie strony na potrzeby użytkownika, dzięki typograficznym reprezentacjom każdej właściwości, zaprojektowanym i wdrożonym podczas tworzenia oprogramowania.
Bartłomiej Szleszyński